ในระหว่างที่ความผันผวนของอัตราดอกเบี้ย และค่าเงินดอลลาร์ ได้ส่งผลให้เกิดความสับสนวุ่นวายต่อการลงทุนในตลาดหุ้นทั่วโลกนั้น ความประมาทเลินเล่อจาการลงทุนในตราสารอนุพันธ์ ( Derivatives) ของอังกฤษอย่างแบริ่ง บราเธอร์ ก็เข้ามาซ้ำเติมในภาวะการชงทุนที่แย่อยุ่แล้วย่ำแย่ลงไป จนยากที่จะฟื้นได้ในเร็ววัน

ยิ่งกว่านั้น ใครจะคาดคิดว่าเพียงระยะเวลาห่างออกมาไม่ถึงเดือน ความผิดพลาดในการลงทุนในตราสารอนุพันธ์จะระบาดเข้ามาถึงเมืองไทย เมื่อผู้ค้าผลิตภัณฑ์ปิโตรเคมียักษ์ใหญ่รายหนึ่งอย่างบริษัททีพีไอโพลีน ( TPIPL) กำลังจะประสบภาวะผลขาดทุนจากอัตราแลกเปลี่ยน แม่จะยังไม่ใช่ยอการขาดทุนที่เกิดในทันที แต่ในทางบัญชี ผลการขาดทุนได้เกิดขึ้นไปแล้ว

การขาดทุนอัตราแลกเปลี่ยนของทีพีไอโพลีน มีมูลเหตุเเริ่มขึ้นในปี 2533 เมื่อบริษัททำสัญญากู้เงินกับ kreditanstalt Fuer Wiederaufbau( KFW) ธนาคารของเยอรมัน วงเงิน 228,868,432 มาร์กเยอรมันนี แต่เนื่องจากรายได้ ของบริษัท เป็นเงินบาท ที่รู้กันว่าผูกติดอยู่กับค่าเงินดอลลาร์สหรัฐ บริษัทจึงต้องการควบคุมความเสี่ยงโดยแปลงสกุลเงินที่กู้เป็นเงินดอลลาร์ แต่สัญญาที่ทำกับ KFW เปิดทางให้แปลงสกุลเงินได้เพียง 85,592,432 มาร์ก ฉะนั้นเงินมาร์กที่เหลืออยู่ 143,276,000 มาร์ก จึงมีความเสี่ยงทันที

ในจังหวะเดียวกันนั้นเอง พนักงานขายตราสารอนุพันธ์ ของยูเนี่ยนแบงก์ออฟสวิตเซอร์แลนด์หรือยูบีเอส ก็เข้ามาขอพบฝ่ายบริหารของบริษัทเพื่อมาเสนอขาย " DM Cost Reduction Interest Rate Swap" ตราสารอนุพันธ์คุ้มความเสี่ยงในวงเงินกู้ดังกล่าว

ว่ากันว่า ในครั้งนั้น ประชัย เลี่ยวไพรัตน์ กรรมการบริหาร หัวเรือใหญ๋ของบริษัทไม่ต้องการที่จะลงทุนในตราสารอนุพันธ์ที่เสนอมามากนัก แต่ปล่อยให้ที่ปรึกษาการเงินคือ อนุชา เหล่าขวัญสถิตย์ ที่ปรึกษาการเงินของบริษัท เป็นผุ้ตัดสินใจ และในที่สุด ก็เชื่อตามคำเสนอของเซลสแมนลงทุนในตราสารอนุพันธ์ดังกล่าว โดยไม่คาดคิดว่า การตัดสินใจในครั้งนั้นได้เพิ่มความเสี่ยงของบริษัทโดยไม่รู้ตัว

กรรมการบริหารทีพีไอ กล่าวว่า ตอนที่เซลสแมน ของยูบีเอส มาเสนอขายนั้นมีการคาดการณ์ว่า ดอกเบี้ยเงินกู้สกุลมาร์กมีแนวโน้มลดลง หากไม่ลงทุนใน DM Cost Reduction interest Rate Swap บริษัทจะเสียประโยชน์ภาระดอกเบี้ยจ่ายในอัตราสูง อีกทั้งความเข้าใจของบริษัทจากที่ฟังจากธนาคารในตอนนั้น ก็คือตราสารอนุพันธ์ที่ลงทุนจะทั้งคุ้มความเสี่ยงจากความผันผวนของค่าเงิน ซึ่งในความเป็นจริงไม่ได้เป็นอย่างนั้น ความเสี่ยงของบริษัทจึงเพิ่มขึ้น เพราะดอกเบี้ยเงินมาร์กสูงขึ้นอย่างต่อเนื่อง ขณะเดียวกันคาเงินมาร์กก็แข็งขึ้นโดยบริษัทไม่ได้คุ้มกันความเสี่ยง"

ผลจากความผิดพลาดทางการบริหารความเสี่ยงที่อาจทำให้บริษัทต้องขาดทุนอัตราแลกเปลี่ยนนั้น ได้ส่งผลอย่างรุนแรงต่อราคาหุ้นของบริษัทในตลาดหลักทรัพย์ฯ มีการเทขายออกมาจำนวนมาก ราคาหุ้นรูดลดลงจนติดฟลอร์ติดต่อกันมากว่า 3 วัน รวมแล้วราคาได้ลดลงกว่า 50% เทียบกับที่เคยสุงสุด 266 บาทเมื่อเดือนพฤศจิกายน 2537

บริษัทได้ชี้แจงว่า เหตุการร์ที่เกิดขึ้นไม่ได้ก่อให้เกิดความเสียหายอย่างรุนแรงต่อฐานะการเงินของบริษัท แต่อาจมีผลกระทบต่ออัตรากำไรบ้าง แต่จะไม่มีผลต่อการชำระเงินสดเมื่อถึงกำหนดเวลา แต่ในเบื้องต้นมีนักวิเคราะห์ประมาณการว่า ความเสียหาย จะเริ่มปรากฏในรอบบัญชีไตรมาสแรกปี 2538 คาดว่ายอดขาดทุนอัตราแลกเปลี่ยน 140-160 ล้านบาท

อนุชา ในฐานะที่ปรึกษาการเงิน ผู้ที่มีส่วนในการตัดสินใจเรื่องนี้ แจ้งว่า เหตุผลที่ความเสี่ยงในการบริหารงานบริษัทเพิ่มขึ้น เพราะบริษัทสำคัญผิดเชื่อในความน่าเชื่อถือและคำแนะนำและเร่งเร้าอย่างแข็งขัน ของยุบีเอส ที่จริงบริษัทติดต่อธนาคารไปเพราะต้องการลงทุนในอนุพันธ์ที่คุมความเสี่ยงจากความผันผวนของค่าเงินมาร์กโดยตรง ( straight currency swap) แต่ตราสารอนุพันธ์ที่ยูบีเอส เสนอขายมาไม่เป็นตามที่บริษัทต้องการ และท้ายที่สุดเป็นเหตุให้บริษัทต้องยื่นฟ้องยูบีเอส ต่อศาล เพราถือว่า เจตนารมณ์แรกเริ่มของบริษัทนั้นไม่ได้รับการตอบสนอง interest rate swap นั้นถือว่าเป็นตราสารอนุพันธ์ ที่ในสัญญาที่ทำกันระหว่าง 2 ฝ่ายที่จะแลกภาระดอกเบี้ยที่ต้องจ่าย เช่นฝ่ายหนึ่งกู้เงินในอัตราดอกเบี้ยคงที่ แต่ลงทุนในสัญญาที่จะแลกสิทธิชำระในอัตราดอกเบี้ยลอยตัวหรือในอัตราที่ต่างออกไป

ผู้สังเกตุการณ์ทางการเงิน วิเคราห์สถานการณ์ที่ทีพีไอ ฯ ตัดสินใจฟ้องยูบีเอส ในคราวนี้เป็นเพียงผลทางภาพพจน์เท่านั้น คงไม่สามารถแก้ไขสัญญาในตราสารอนุพันธ์ที่บริษัทลงทุนไปได้ และเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นกับทีพีไอฯ ถือเป็นเรื่องปกติในตลาดอนุพันธ์แต่ละคนมองแนวโน้มของตลาดต่างกัน ในกรณีของทีพีไอฯ น่าจะเป็นเพราะว่ามองแนวโน้มอัตราดอกเบี้ยจะถูกลง ทำให้เชื่อว่าค่าเงินมาร์กน่าจะอ่อนตัวลงเป็นประโยชน์ เมื่อชำระหนี้ แต่การคาดการณ์ดังกล่าวผิดพลาด ผนวกกับความไม่เข้าใจในสัญญาในตราสารอนุพันธ์ จึงทำให้บริษัทจึงต้องรับความเสี่ยงที่เกิดขึ้นมาทั้งหมด

นอกจากนี้ ยังมีการตั้งข้อสังเกตอีกว่า การที่ยูบีเอส เสนอขาย Dm cost reduction interest rate swap" ให้ทีพีไอ ฯ อาจเป็นเพราะว่ายูบีเอส ต้องการลดสัดส่วนการถือหุ้นตราสารอนุพันธ์ชนิดนี้ในพอร์ตที่ะนาคารรับมาจากลูกค้ารายอื่น

ในฝั่งยูบีเอส รายงานล่าสุด ระบุว่า ฝ่ายกฎหมายของธนาคาร ก็เตรียมรับมือกับการฟ้องร้องของทีพีไอฯ เรียบร้อยแล้ว

อย่างไรก็ตาม หนี้เงินกู้สกุลมาร์ก ของบริษัทส่วน ใหญ่เป็นหนี้ระยะยาว ในส่วนระยะสั้น ที่ใกล้เวลาชำระมีเพียงเล็กน้อย ฉะนั้นผลที่จะเกิดขึ้นต่อฐานะการเงินของบริษัทไม่น่ามากนัก

เหตุการณ์ที่เกิดขึ้นกับทีพีไอฯ ในคราวนี้ ถือเป็นกรณีศึกษาที่น่าสนใจ และเชื่อว่า จะมีอีกหลายบริษัทไทยตกอยู่ในสถานะเดียวกัน ในอนาคต กรณีดังกล่าวอาจมีมากขึ้นเมื่อมีการตั้งตราสารอนุพันธ์ขึ้นในประเทศไทย เพราะตราสารอนุพันธ์นั้นถือว่าเป็นตราสารที่ซับซ้อนและต้องอาศัยความรู้ความเข้าใจอย่างมาก ที่จะนำมาใช้เพื่อลดความเสี่ยง ซึ่งก็ต้องยอมรับว่าในเมืองไทยจะหามีผู้เข้าใจเรื่องนี้อย่างดีนั้นน้อยเต็มที